احمد امین مصری از نویسندگان مشهور عرب ضمن اذعان به اینکه تخم علوم عقلی در سرزمین شیعه بهتر رشد کرده تا در صحرای اهل سنت می نویسد: «با طلوع دولت شیعی فاطمیان در مصر، فلسفه رواج پیدا کرد و با رفتن فاطمیان و باز گشت و حلول روح سنی، فلسفه از مصر رخت بر بست»¹
بله این از جهتی درست است که فلسفه به معنای خاص ارسطویی در زمین اهل سنت کمتر می روید ولی جریانات فکری عقلی مانند اشاعره و معتزله به نام های مختلف در میان سنی ها از قرن دوم تا الان فعال بوده و رواج داشته است.
جریانهای فکری عقلی در شیعه غالبا تابع منطق و فلسفه است و عقل را در ذیل وحی و سنت می دانند به خلاف اهل سنت که جریان های فکری مطلق و مستقل می باشند؛ در صدر متفکران بزرگ اهل سنت “فخر رازی” است که دوست و دشمن به عقل فعّال و ذهن نقّاد او معترفند.
او فقیه، فیلسوف، متکلّم، منجّم و مفسری بزرگ است در جَوَلان فکری او همین بس که بر فلسفه ابن سینا نقدهایی وارد کرده که صد سال بعد فقط خواجه نصیر توانسته آنها را پاسخ دهد.²
دکتر عبدالکریم سروش نیز فخر رازی را تایید و تکریم نموده و در طراز علامه طباطبایی نشانده و می گوید:« .. فخر رازی که به هیچ روی حرمت و حجیّت و عظمتش کمتر از حضرت طباطبایی نبوده و نیست»³.
البته فخر رازی دارای قدرت تحلیل و حلاجی علمی خارق العاده ای بود بطوریکه در مورد او گفته اند: فخر رازی علم را لَیتی کند/ پیش مرغان ریزد و تی تی کند.
شهید مطهری ضمن اذعان به ذکاوت او می فرماید:«.. مثلا وقتی[فخر رازی] در تفسیرش یک آیه ذکر می کند می بینید در این آیه بیست وجه پشت سر یکدیگر ذکر می کند که به عقل جن هم نمی رسد» شهید مطهری سپس می فرماید:«اما وقتی می خواهد نظریه ای را انتخاب کند مثل اینکه خدا او را می زند یک نظریاتی در آخر امر انتخاب می کند که اصلا برای انسان مضحک است.»⁴
فخر رازی آن قدر در شک و شبهه های خود ساخته فرو رفت که با تاسف می گفت: :« مَن التزمَ بدینِ العجائِز فهو فائزٌ» هرکس دین خود را از پیر زنان فرتوت فرا گیرد به رستگاری نزدیکتر از من است.⁵
دومین دانشمند بزرگ اهل سنت ابوحامد غزّالی است که در کتابش لعن و غیبت یزید را جایز ندانسته چرا که یزید را مسلمان می دانست و غیبت و لعن مسلمان هم جایز نیست. ۶) نیز امام خمینی می فرماید: کتاب احیاء العلوم غزالی نه تنها به تهذیب نفس کمکی نمیکند بلکه انسان را واپس هم می برد! خلاصه مشکل عقلای بزرگی چون فخر رازی و غزالی اینست که خیال می کنند با عقل مستقل از وحی و سنت می توانند اسرار هستی را کشف کنند اگر گفته شود فرق مکتب فکری شیعه با سنی در این تک بیت شعر است گزاف نگفته اند: جاهدوا فینا بگفت آن شهریار/ جاهدوا عنا نگفت ای بی قرار
یعنی خدا فرمود: « وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا » هر کس اجتهادش در چارچوب وحی و سنت ما بود هدایتش بر ماست و نه فرمود هر کس هر طوری اجتهاد کرد ما او را هدایت می کنیم (والذین جاهدوا عنّا لنهدینهم سبلنا) آری عالمان شیعه برای فهم دین و عالم غیب و رموز هستی هرگز به عصای عقل مستقل از وحی تکیه نکرده اند تا به حیرت و سرگردانی فخر رازی و محمد غزالی دچار نشوند؛ چونکه:
اندرین بحث ار خرد ره بین بُدی / فخر رازی راز دار دین بُدی
لیک چون مَن لم یذُق لم یَدر بود/ عقل و تخییلات او حیرت فزود. ۷)

… ادامه دارد. ان شاءالله ،

شیخ منصور کیانی

۲۰ اسفند ۴۰۳

۱. مطهری. ج ۲۴ . ص۳۷
۲. مطهری. ج ۱۷ . ص۴۱۱
۳. سروش. قبض و بسط شریعت. ص۵۶۸
۴.مطهری. ج ۲۸. ص ۶۲۷
۵. ریحانه الادب ج ۴. ص۳۰۰
۶. غزالی . احیا العلوم ج۹ ص ۱۹
۷. حق چشیدنی است نه گفتنی.( مثل حلوای تنتنانی است تا نخوری ندانی)